Κέντρο Ψυχικής Υγείας- Ιατροπαιδαγωγικό Κέρκυρας:
Χαρακτηριστικά Θεραπευτικού Πλαισίου
& Ανάλυση Θεραπευτικής Πράξης
Κείμενο-Παρουσίαση:
Ευφροσύνη Κούτση
Ψυχολόγος (B.Sc. M.A.)
Κέντρο Ψυχικής Υγείας – Ιατροπαιδαγωγικό Κέρκυρας
Όπως και σε διεθνές επίπεδο, τελευταία και στην Ελλάδα, η φροντίδα της ψυχικής υγείας μετατίθεται από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο στην κοινότητα. Αναπτύσσονται νέες κοινοτικές υπηρεσίες και στις τρεις βαθμίδες περίθαλψης και αλλάζει η νοοτροπία της προσέγγισης των ασθενών .
Η κοινοτική προσέγγιση η οποία προωθείται από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας , νοεί την πρωτοβάθμια υγειονομική φροντίδα ως εξωνοσοκομειακή «πρώτης επαφής φροντίδα» . Αμφισβητώντας το ίδρυμα και τις αντιθεραπευτικές συνθήκες του, διαμορφώνεται μία νέα κλινική πράξη με αξιολογήσιμες θεραπευτικές ιδιότητες, που κάνει αναφορά στη σφαιρικότητα των αναγκών του ατόμου. Οι κανονισμοί που διέπουν τους νέους θεραπευτικούς χώρους δεν είναι άκαμπτοι, αλλά διαμορφώνονται, λαμβάνοντας υπόψη τα εξατομικευμένα χαρακτηριστικά των ασθενών.
Στις δομές αποκατάστασης που αναπτύχθηκαν ο ασθενής μπορεί να βιώσει την εμπειρία της κατοίκησης, καθώς ο χώρος προσφέρεται για επικοινωνία και ανάκτηση βασικών ικανοτήτων, συναισθημάτων και συμπεριφορών που σε ένα ιδρυματικό πλαίσιο, όπου το άτομο ακυρωνόταν ολοκληρωτικά, δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν .
Τα βασικά χαρακτηριστικά του πλαισίου στο οποίο εκτυλίσσεται η θεραπευτική πράξη στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας είναι:
1. Εκούσια προσέλευση και έναρξη θεραπευτικής σχέσης
2. Ενίσχυση της ένταξης στον κοινωνικό ιστό3. Δομημένη και σταθερή στο χρόνο σχέση και δυνατότητα ανταπόκρισης σε πιο ώριμα αιτήματα
4. Διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην ανάγκη στήριξης και την ανάγκη αυτονόμησης
5. Προσοχή στην ιστορία του ατόμου
6. Σταθερότητα αλλά και ευελιξία στη συνδιαλλαγή με τον ασθενή.
Παρατηρούμε ότι οι κοινοτικοί χώροι παρέμβασης διαθέτουν ιδιότητες πλαισίου ανάλογου με το setting της ατομικής ψυχοθεραπείας .
Τι είδους ψυχικές διαταραχές παρουσιάζονται κυρίως στην πρωτοβάθμια περίθαλψη;
Αγγλόφωνες κυρίως επιστημονικές έρευνες και η κλινική μας εμπειρία δείχνουν ότι η φροντίδα των χρόνιων ψυχικών διαταραχών αποτελεί προτεραιότητα του Κέντρου Ψυχικής Υγείας με βασικό στόχο την έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία. Μία πρωτοβάθμια υπηρεσία υγείας ωστόσο γίνεται δέκτης όλων των προβλημάτων. Οι διαταραχές της διάθεσης, οι αγχώδεις και οι διαταραχές της προσωπικότητας είναι τα πιο συχνά ψυχικά προβλήματα που αντιμετωπίζονται .
Στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας το θεραπευτικό έργο υλοποιείται σε ατομική βάση και γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας στο πλαίσιο της πολυκλαδικής θεραπευτικής ομάδας, η οποία αποτελείται από ψυχίατρο, παιδοψυχίατρο, ψυχολόγους, εργοθεραπευτές, κοινωνικούς λειτουργούς, νοσηλευτές και επισκέπτες υγείας. Λειτουργούν δύο ομάδες προσωπικού: μία κλινική και μία οργανωτική. Οι επαγγελματίες που απαρτίζουν τη θεραπευτική ομάδα αντιλαμβάνονται πως στη δουλειά τους αναλαμβάνουν δύο διαφορετικά καθήκοντα: το ένα περιλαμβάνει την ειδική θεραπευτική αποστολή που έχει η συγκεκριμένη ειδικότητα, και το άλλο περιλαμβάνει την επίγνωση ότι στην εργασία αυτή χρησιμεύουν ως αντικείμενα μεταβίβασης ή ως οθόνες προβολών . Σκέψεις, συναισθήματα, σχόλια και παρατηρήσεις και από τους δύο αυτούς χώρους φέρνονται συνεχώς στις συναντήσεις του προσωπικού και μοιράζονται με τη θεραπευτική ομάδα.
Μέσα από αυτή τη διαδικασία οι θεραπευτές αποκτούν μία ολοκληρωμένη εικόνα για τον ασθενή και σχεδιάζεται ένα αποτελεσματικότερο θεραπευτικό σχέδιο. Διαμορφώνεται έτσι η βάση για μια κοινή γλώσσα ανάμεσα στις ειδικότητες. Αξίζει να σημειωθεί όμως ότι η μεγαλύτερη προσφορά της ομάδας είναι η ανακούφιση που προσφέρει στον θεραπευτή καθώς μοιράζεται το βάρος που του εναποθέτει ο θεραπευόμενος. Ας θυμηθούμε ότι η λέξη «κουράρω» από την κούρα (cura) care=φροντίδα, δεν σημαίνει απλώς θεραπεύω, αλλά αναλαμβάνω τη φροντίδα κάποιου, βοηθώ, αναλαμβάνω την ευθύνη, to look after, και συχνά ανησυχώ . Η ομάδα είναι αυτή που στηρίζει και βοηθάει τον θεραπευτή να αντέχει, να αντέχει τις ματαιώσεις που συχνά έχει η δουλεία μας.
Αναφερόμενοι στα χαρακτηριστικά του θεραπευτικού πλαισίου, θα μιλήσουμε για το setting όπως τονίζεται ιδιαίτερα από την ατομική ψυχοθεραπεία, που αποτελείται από το χώρο το χρόνο και την παρουσία του θεραπευτή .
Χωρίς να αποκλείσουμε την απάντηση σε έκτακτα αιτήματα, μεταξύ των οποίων και εισαγγελικές παραγγελίες ή άλλου είδους νομικές παρεμβάσεις όπου το νομικό διαχωρίζεται από το θεραπευτικό, το θεραπευτικό έργο στο Κέντρο υλοποιείται κυρίως με καθορισμένες συναντήσεις (RV) και ξεκινάει από το αίτημα του ασθενούς. Οι συνεδρίες γίνονται στο χώρο του Κέντρου καθορισμένη ημέρα και ώρα. Ειδικά στη ψυχοθεραπεία, επιλέγεται σε συνεννόηση με το ασθενή μία συγκεκριμένη ημέρα και ώρα της εβδομάδας, την οποία ο θεραπευτής δεσμεύει για τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Η συχνότητα των συνεδριών είναι εβδομαδιαία και η διάρκεια τους 40- 45 λεπτά. Ο δεσμευτικός ρόλος των συνεδριών για θεραπευτή και θεραπευόμενο είναι η αρχή του θεραπευτικού συμβολαίου που θα προχωρήσει στην εγκαθίδρυση μίας σταθερής σχέσης.
Η έννοια του setting συνδέεται με τη χωρο-χρονική διάσταση της οποίας σκοπός είναι να δημιουργήσει έναν τόπο όπου τα μεταβιβαστικά φαινόμενα και το σύνολο της θεραπευτικής σχέσης θα μπορέσουν σιγά σιγά να αναδυθούν και να αναπτυχθούν. Όπως ο Freud αναφέρει στο έργο του Μελέτες για την Υστερία : «Οι ασθενείς μαθαίνουν τελικά να περιμένουν το γιατρό, να παραπέμπουν σε ώρες θεραπείας όλο το ενδιαφέρον που έχουν για τη ρευστοποίηση του παθογενούς υλικού και έτσι αρχίζουν να νιώθουν πιο ελεύθεροι στο μεσοδιάστημα».
Πρακτικοί συχνά λόγοι υπερισχύουν των θεωρητικών ζητημάτων στον καθορισμό της συχνότητας των συνεδριών. Πολλοί ασθενείς εξαιτίας πιεστικών προγραμμάτων εργασίας ή προβλημάτων μετακίνησης ίσως μπορούν να συναντηθούν μόνο μία ή δύο φορές τον μήνα, ακόμη και αν θα μπορούσαν να πάνε καλύτερα με εβδομαδιαία συχνότητα. Πριν αποδεχτούμε βέβαια τέτοιου είδους περιορισμούς πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η αντίσταση συχνά βρίσκει βολικές κρυψώνες. Μία διερεύνηση αυτών των πρακτικών περιορισμών με μία συζήτηση μπορεί να αποκαλύψει ότι ο ασθενής έχει μεγαλύτερη ελαστικότητα σχετικά με τον χρόνο από ό,τι φαίνεται με μία πρώτη ματιά.
Υπάρχουν φυσικά ασθενείς των οποίων η ψυχικές διαταραχές δεν μπορούν να προσαρμοστούν στο setting. Εκεί αντί να αρνούμαστε, πρέπει να τροποποιήσουμε ή να επινοήσουμε το setting, ώστε αυτό να προσαρμοστεί στον ασθενή. Σε ένα τέτοιο θεραπευτικό πλαίσιο, πραγματοποιούνται οι επισκέψεις κατ’ οίκον. Στην περίπτωση αυτή κάνουμε αναφορά στο setting όχι τόσο υπό την συγκεκριμένη και σαφή έννοια επιλογής και διατήρησης του χρόνου, του ρυθμού συνεδριών, και του τόπου, όσο υπό την πιο ευρεία και βαθιά έννοια της ψυχικής στάσης και της σκέψης του θεραπευτή .
Η διαχείριση του άγχους είναι μέρος του setting και το περιβάλλον που βρίσκει ο ασθενής, έχει δημιουργηθεί από τον θεραπευτή, προκειμένου να τον δεχτεί.
Ο Winnicott στο έργο του Από την Παιδιατρική στην Ψυχανάλυση μιλά για το περιβάλλον που δημιουργείται από τους γονείς που περιμένουν τα παιδιά τους. Διακρίνει τρεις μορφές πρωταρχικής μητρικής ενασχόλησης: το κράτημα στην αγκαλιά (holding), το χειρισμό (handling) και την αντικειμενοτρόπο παρουσία (object-presenting) . Έτσι και το περιβάλλον που βρίσκει ο ασθενής έχει δημιουργηθεί από τον θεραπευτή προκειμένου να τον δεχτεί, να κατανοήσει την ανάγκη του και να την ικανοποιήσει. Και ενώ η δεκτικότητα του θεραπευτή και η φροντίδα μπορούν να αποτελέσουν μορφές μητρικής λειτουργίας, τα όρια, το σταθερό πλαίσιο και η συμφωνία ως προς την τήρησή του, παραπέμπουν στον Συμβολικό Πατέρα που στηρίζει το συμβολικό Νόμο και εισάγει το υποκείμενο στη συμβολική τάξη, όπου η επιθυμία γίνεται αίτημα, όπως αναπτύσσεται στη θεωρία του Lacan για το Όνομα του Πατέρα .
Υπό αυτή την έννοια το setting περιλαμβάνει τόσο μητρικές, όσο και πατρικές λειτουργίες. Στοιχεία αφενός δεκτικά και αφετέρου περιοριστικά. Στο σημείο αυτό έγκειται η δυνατότητα του θεραπευτή να βρεθεί σε μία κατάσταση ενσυναίσθησης απέναντι στον ασθενή, αλλά συγχρόνως σε μία θέση απόστασης.
Συνοψίζοντας, θα θέλαμε να επισημάνουμε τον δυναμικό χαρακτήρα της προσπάθειας μας που δομικά χαρακτηρίζεται από την έλλειψη . Δεν είμαστε παντοδύναμοι, δεν είμαστε τέλειοι. Η πραγματικότητα μας διαψεύδει καθημερινά. Είναι πάρα πολλά τα αιτήματα από την κοινότητα στα οποία αδυνατούμε να απαντήσουμε εγκαίρως. Δεν είναι λίγες οι φορές επίσης κατά τις οποίες ματαιωνόμαστε.
Ο κοινοτικός θεσμός του Κέντρου Ψυχικής Υγείας διαδέχθηκε τον ιδρυματικό. Η κοινοτική οργάνωση της υγείας προσανατολισμένη στην πρόληψη και την έγκαιρη παρέμβαση ήλθε να καλύψει το κενό που χώριζε τη θεωρία της ψυχιατρικής από τις πρακτικές του ασύλου. Ο νεοσύστατος θεσμός όμως του Κέντρου Ψυχικής Υγείας απέχει από το να μπορεί να καλύπτει ποσοτικά και ποιοτικά εξίσου καλά όλες τις περιπτώσεις. Κάθε θεσμός κινδυνεύει να μετατραπεί σε ίδρυμα όταν δεν προχωρά σε μία συνεχή ανάλυση του αιτήματος που του απευθύνεται, δεν αλλάζει τη δομή του ή δεν δημιουργεί άλλους θεσμούς.
Δεν πιστεύουμε σε ένα τέλειο Κέντρο Ψυχικής Υγείας ούτε σε μία συνεχιζόμενη πρόοδο χωρίς παλινδρομήσεις. Δρώντας συλλογικά προσπαθούμε να αναπτύσσουμε καθημερινά την ατομική μας υπευθυνότητα και να επαναπροσδιορίζουμε τους στόχους μας, αναγνωρίζοντας τη δική μας έλλειψη και περιορίζοντας όσο γίνεται τις δικές μας φαντασιώσεις παντοδυναμίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΑΦΙΑ
2.Integrating mental health into primary care: a global perspective, Geneva, Switzerland: World Health Organization; London : Wonca, 2008.
3.Mental Health in Europe, Country reports from the WHO European Network on Mental Health, 2001. http://www.euro.who.int/document/E76230.pdf
4.WHO, World Health Report, Geneva: 2000.
5.Έκθεση της Ειδικής Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων για τις Ελληνικές Υπηρεσίες Υγείας (1994). Φαρμέτρικα, Αθήνα, 1994.
6.Κατσαρός Α., Η μετάθεση της ψυχιατρικής θεραπευτικής πράξης από το κλειστό σύστημα στο ανοικτό κοινωνικό περιβάλλον, Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδας, Περιοδικό Ιατροχειρουργικής Εταιρείας Κέρκυρας, 5, 2, Δεκ. 2009.
7.Ba G., Strumenti e tecniche di Riabitazione psichiatria e psicososiale, FrancoAngeli, 2004.
8.Leon et al, Prevalence of Mental Disorders in Primary Care, implications for screening, ARCH FAM MED, 4, 1995.
9.Kernberg O.F., Severe Personality Disorders: Psychotherapeutic Strategies, New Haven, CT, Yale University Press, 1984.
10.Gabbard G., Η ψυχοδυναμική Ψυχιατρική στην Κλινική Πράξη, ΒΗΤΑ ιατρικές εκδόσεις, 2006.
11.Γιαννακούλας Α., Fizzarotti-Selvaggi S., Το ψυχοδυναμικό counselling, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2007.
12.Freud S., (1895), Μελέτες για την Υστερία, εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα, 2002.
13.Di Chiara G., Il setting analitico, Psiche, 8, 1, 47-60, 1971.
14.Blaya Luz A., Truth as a way of developing and preserving the space for thinking in the minds of the patient and the analyst, International Journal of Psychoanalysis, 90: 291-310, 2009.
15.Winnicott D.W. (1958), Από την Παιδιατρική στην Ψυχανάλυση, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2007.
16.Λακάν Ζ. (1963), Τα Ονόματα του Πατρός, εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα, 2008.
17.Λίποβατς Θ., Το Όνομα του Πατέρα και η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2007.
18.Αμπατζόγλου Γ., Ψυχιατρική και Ιατρική – Τα όρια, οι ταυτότητες και οι σχέσεις, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1991.